صنایع دستی افغانستان که ریشه در هزاران سال پیش دارد، نشان دهندهء فرهنگ و هنر عمیق افغانی است و زمانی یکی از خطوط اساسی اقتصاد جامعه و در آمد خانواده های افغان محسوب می شد. اما حالا دیده می شود که با کم مهری مواجه شده و در گوشهء قرار گرفته است.
برخی مردم در بخش تعریف انسان می گویند، که انسان حیوان ناطق است. اما شماری هم به این باور هستند که انسان سازنده وسیله است و این وسیله را صنعت می گویند.
باستان شناسان انواع صنایع دستی، سفالگری، قالین بافی، پوست قره قل، پوستین دوزی، زرگری، خامک دوزی، رنگ ریزی، سبد بافی، گل دوزی، حکاکی، نجاری، دوتار سازی، خیاطی، پشتی دوزی، ریسنده گی، مهره دوزی و لاجورد تراشی دانسته اند که در افغانستان از گذشته ها تا حال رواج داشته است.
در صنایع دستی افغانستان نسبت به همه قالین بافی جای گاه خاصی دارد، اما صنایع دستی دیگر در کشور نیز از اهمیت کم برخوردار نیست.
ابتدا نزد خانم دکان داری به باغ زنانه کابل می رویم، که در دکان خود صنایع دستی گونا گون را از مناطق مختلف افغانستان به فروش می رساند.
این خانم در مورد اجناس دکان و فروشات اش چنین می گوید:
« صنایع دستی که داخل دکان ما از ولایات مختلف ماننده هزاره جات، ولایت غزنی، ولایت ننگرهار و از کابل می باشند. برای آن عده از زنان که نمی توانند این جا برای کار کردن بیایند، برایش شان مواد خام در خانه های شان تهیه می کنیم. مشکل ما در شش ماه زمستان است چون در این شش ماه فروش صنایع دستی خوب نمی باشد.»
کوچه موسوم به مرغ فروشی در شهر نو کابل از دیر زمانی به این سو به داشتن انواع و اقسام صنایع دستی شهرت دارد، که نه تنها افغان ها بلکه دیده می شود که بیشتر خارجی ها برای خریدن صنایع دستی به آن جا می آیند.
یک تن از زرگران این کوچه در مورد اهمیت صنایع دستی به رادیو آزادی چنین گفت:
« من یک تن از زرگران کوچهء مرغ فروشی استم. امروزه قدر کار دست را زیادتر مردم خارج می فهمند و آنها بیشتر از صنایع دستی استفاده می کنند.»
خانمی که در اروپا زنده گی می کند، به کوچه مرغ فروشی به خریداری صنایع دستی آمده است، وی در رابطه صنایع دستی افغانستان چنین می گوید:
« اسم من مرضیه است و از هالند آمده ام. در این جا زیورات بسیار مقبول ساخت کشور عزیز ما موجود است. چون خودم شخصاً علاقمند هم چو صنایع دستی استم، خواستم از این جا دیدن کنم و چیزی های که ضرورت دارم، خریداری نمایم.»
با آن که دنیا به سوی ماشینی شدن به پیش می رود، اما حالا هم مردم با بسیار علاقه زیاد صنایع دستی را می پسندند، در این باره یک خانم می گوید، که صنایع دستی نسبت به صنایع ماشینی دارای کیفیت و دوام بیشتر است.
این خانم نظرش را در مورد چنین ابراز می کند:
« کار دستی سابقه نسبت به کار دستی جدید ارزش زیاد دارد و من کار دستی سابقه را می پسندم.»
سال ها پیش از امروز در کابل و مناطق شمال افغانستان، ساختن یک نوع بوت که به نام چموس یاد می شد بسیار رواج داشت و در آن زمان به هزار ها فرد در این رشته کار می کردند، اما حالا دیده می شود که این صنعت از کشور رخت بسته است.
یک تن نظرش را در مورد از بین رفتن این صنعت چنین ابراز کرد:
« نام من حاجی باز محمد است. بوت های که امروز از چین وارد می شود جای بوت های وطنی یا به اصطلاح چموس را گرفته و در حقیقت صنعت بوت سازی در افغانستان را زیر تاثیر خود قرار داده است. با آن که به بوت های چینایی می توان یک بار مصرف گفت، اما امروز بازار در محاصرهء آن است.»
از بوت های چموس که بگذریم، گفته می شود که در زمان قدیم پوستین غزنی هم نه تنها در افغانستان بلکه در بیشتری از کشور ها علاقمندان زیاد داشت. از ویژه گی های این پوستین گرمی بیش از حد آن است.
یک تن در این باره می گوید:
« اسم من خان محمد است. سابق پوست را خود ما می ساختیم و بازار خوب داشت. سابق پوستین غزنی بود، اما حالا وجود ندارد. دولت باید در این قسمت توجه کند. تمام بازار ها را مال چینایی خراب کرده است.»
قالین که تا هنوز هم از جمله صنایع دستی یکه تاز افغانستان به شمار می رود، نه تنها در کشور بلکه در جهان نیز به زیبایی هر چی بیشتر منازل می افزاید، با آن که در افغانستان بسیاری مردم به قالین بافی مصروف هستند، اما به اساس گزارش ها بازار قالین گرم باقی نمانده است.
گفته می شود که شش ملیون فرد در افغانستان از درک تجارت قالین، فایده به دست می آوردند، اما به گفته مقامات حکومتی در 9 ماه اول سال گذشته تقریباً 50 درصد کاهش در صاردات قالین رونما شده است.
اگر در صاردات قالین در کشور کاهش به عمل آید و مسوولان هم هیچ گونه توجه یی به این وضعیت نداشته باشند، آیا صنعت قالین بافی مانند صنایع دیگر فراموش شده از بین نخواهد رفت؟
به این سوال یک قالین باف چنین جواب می دهد:
« بازار قالین افغانی را قالین های ایرانی و پاکستانی خراب کرده است. وزارت تجارت در این مورد هیچ گونه غور نمی کند. باید جلو واردات قالین های بی کیفیت دیگر ممالک گرفته شود، تا صنعت خود ما رشد کند»
در این حال گفته می شود، که در گذشته ها افرادی بودند که تنها به قالین بافی مصروف بودند، اما حالا چنین نیست و شاید نظر به مشکلات متعدد قالین بافان هم به مسلک های دیگر رو آورده باشند.
یک تن در این مورد چنین می گوید:
« نام من الیاس است در جاده دکان دارم، قالین بافتن کار ساده نیست، کار و حوصله زیاد می خواهد.
در یک ماه یک مرد یا یک زن یک متر قالین بافته نمی تواند، اگر ببافد هم در یک متر مربع آن برایش یک هزار افغانی داده می شود، با یک هزار افغانی چگونه می شود زنده گی را سپری نمود؟ این باعث می گردد که قالین بافان هم به مسلک دیگری رو بیاورند.»
افغانستان از جمله کشور های است که در گذشته ها در بخش صنعت دست آورد های خوب داشته است، اما از بخت بد در طی چندین سال جنگ در افغانستان صنعت رشد چندانی نداشته است.
تعدادی از آگاهان امور به این نظر اند که صنایع دستی معرف یک کشور در جهان است و حالا که جهان در روند جهانی شدن به دهکده یی مبدل شده است و فرهنگ های قوی جای فرهنگ های ضعیف را می گیرد، باید در حفظ و نگهداری داشته های فرهنگی کشور توجه جدی مبذول گردد.
گزارش از منیژه «دیوه»
