آيا بهشت و جهنم در روز قيامت، بر روی كره ی زمين تشكيل می شوند، يا در كره ی جداگانه ای می باشند؟ مردم در آن جا چگونه زندگی می كنند؟ آيا به صورت روح و بدون عضو جسمانی زندگی می كنند، يا اين كه با همين بدن و اعضای جسمانی؟
این سؤال از دو قسمت تشكيل شده است:
1 ـ آيا بهشت و جهنم در كره ی زمين تشكيل می شوند يا در كره ای ديگر؟
2 ـ آيا بهشت و جهنم و معاد فقط روحانی است يا جسمانی هم هست؟

پيش از شروع پاسخ، به چند نكته اشاره می شود:
مراد از بهشت و جهنم چيست؟
از مجموع تعبيراتی كه در آيات قرآن و روايات اسلام آمده، بهشت و دوزخ به سه معنای مختلف اطلاق شده است كه عبارت اند از:[1]

بهشت دنيا: اين بهشت از نظر ظاهر، همان باغ های خرّم و سرسبز اين جهان هستند. قرآن درباره ی قوم سبا می فرمايد: لَقَدْ كانَ لِسَبَإٍ في‏ مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتانِ عَنْ يَمينٍ وَ شِمالٍ كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَ اشْكُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُور); «برای قوم سبا در محل سكونت شان نشانه ای بود، دو باغ از راست و چپ، از روزی پروردگارتان بخوريد و شكر او را به جا آوريد، شهری است پاك و پاكيزه و پروردگاری آمرزنده.[2]

به احتمال قوی، بهشت آدم(عليه السلام) نيز يكی از همين باغ های خرّم و با طراوت زمين بوده است.[3]

بهشت و دوزخ برزخی: اين بهشت و دوزخ، كانونی از نعمت برای نيكوكاران و عذاب برای بدكاران در جهان برزخ است; يعنی عالمی كه در ميان دنيا و آخرت قرار دارد و آيه ی 169، سوره ی آل عمران نيز به اين معنا اشاره دارد كه می فرمايد: (وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذينَ قُتِلُوا في‏ سَبيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُون); «هرگز گمان مبر كسانی كه در راه خدا كشته شدند مردگان اند، بلكه آنان زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند».

بهشت و دوزخ رستاخيز: كه گاهی از آن تعبير به «جنه المأوی» می شود.[4]

در اين كه بهشت و دوزخ به دو معنای اول، هم اكنون وجود دارند، بحثی نيست: اصل سخن در مورد بهشت به معنای سوم است كه آيا اين بهشت بر روی كره ی زمين تشكيل می شود يا در جای ديگری.

مقدمه ی دوم كه بايد روشن شود، اين است كه آيا بهشت و جهنم هم اكنون وجود دارند يا خير؟ زيرا اگر معتقد باشيم كه بهشت و جهنم هنگام قيامت ايجاد می شوند، دليلی ندارد كه در مورد محل آن ها بحث كنيم كه آيا اين ها در روی كره ی زمين ايجاد می شوند، يا در جای ديگری; زيرا در روز قيامت، زمين متلاشی می شود: (وَ حُمِلَتِ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ فَدُكَّتا دَكَّةً واحِدَة); «و زمين و كوه ها از جا برداشته می شوند و يك باره در هم كوبيده و متلاشی می گردند».[5]و لذا جای اين بحث نخواهد بود. به هر حال دو ديدگاه در اين رابطه بيان گرديده است:

1 ـ برخی از دانشمندان شيعه و سنی، مثل سيد مرتضی و سيد رضی (ره) و هم چنين عبدالجبار و ابوهاشم می گويند: بهشت و جهنم، اكنون وجود ندارند; و بعد ايجاد می شوند.[6]

2 ـ اكثريت دانشمندان اسلامی معتقدند كه بهشت و جهنم، هم اكنون وجود خارجی دارند، و دليل هايی از آيات نيز برای اين مدعی بيان كرده اند، از جمله: وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرى عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهى‏ عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوى); «و بار ديگر نيز او را مشاهده كرد نزد سدرة المنتهی كه جنة المأوی در آن جا است.»[7]پس جنة المأوی وجود دارد كه پيامبر (صلی الله عليه وآله وسلم)آن را نزد سدرة المنتهی مشاهده كرده است.

(وَ سارِعُوا إِلى‏ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقين); «شتاب كنيد برای رسيدن به آمرزش پروردگارتان و بهشتی كه وسعت آن، آسمان ها و زمين است، و برای پرهيزگاران آماده شده است.»[8]

(... فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتي‏ وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكافِرين); «از آتشی بترسيد كه هيزم آن مردم و سنگ ها است و برای كافران آماده شده است».[9]

(... وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحيطَةٌ بِالْكافِرين); «جهنم كافران را احاطه كرده است».[10]

از اين آيات و آيات ديگری شبيه به اين ها كه كلمه ی «اعدت» يعنی آماده شده است را به كار برده اند، استفاده می شود كه بهشت و جهنم هم اكنون وجود دارند. با توجه به اين دو مقدمه، حال به اصل سؤال می پردازيم; بهشت و جهنمی كه اكنون وجود دارند كجا هستند؟ آيا اين ها در روی زمين هستند يا جای ديگر؟
اكثريت دانشمندان اسلامی معتقدند كه بهشت و جهنم، هم اكنون وجود دارند

در اين جا چند نظريه وجود دارد كه عبارت اند از:[11]
1 ـ بهشت و جهنم در باطن و درون اين جهان اند ولی ما نمی توانيم با اين چشمان آن ها را ببينيم; همان گونه كه موجودات بسياری هستند كه با چشم ما قابل درك نيستند; ولی اگر ديد و درك ديگری داشتيم می توانستيم هم اكنون آن ها را ببينيم; كما اين كه از برخی احاديث نيز استفاده می شود كه بعضی از مردان خدا، با توجه به درك و ديد واقع بينانه ای كه در اين جهان داشته اند، بهشت و جهنم را نيز با چشمان حقيقت بين خود می ديدند. برای روشن شدن مطلب مثالی می زنيم:

فرض كنيد فرستنده ی نيرومندی در يك نقطه ی زمين وجود داشته باشد كه به كمك ماهواره های فضايی، امواج آن به سراسر كره ی زمين پخش می شود; هنگامی كه در يك مجلس معمولی نشسته باشيم، صدای گفت و گوی اطرافيان را می شنويم اما صداهايی را كه آن فرستنده پخش می كند نمی شنويم; گر چه امواج آن همه ی اطراف ما را احاطه كرده باشد. ولی اگر دستگاه داشته باشيم كه آن امواج را بگيرد می توانيم صداهای فرستنده را نيز بشنويم; بهشت و جهنم نيز به همين صورت است; يعنی گر چه در باطن و درون اين جهان هستند و همه ی اطراف ما را احاطه كرده اند ولی اگر چشم حقيقت بين وجود نداشته باشد، آن ها ديده نمی شوند.

2 ـ عالم آخرت و بهشت و جهنم، محيط بر اين عالم است و به اصطلاح، اين جهان در شكم و درون آن جهان قرار گرفته است; مانند عالم جنين كه در درون عالم دنيا است و عالم جنين خود عالم مستقلی است اما جدای از اين عالمی كه در آن هستيم نيست بلكه در درون آن است. عالم دنيا نيز نسبت به عالم آخرت همين حال را دارد; يعنی در درون آن قرار گرفته است.

3 ـ بهشت فوق آسمان های هفت گانه است و دوزخ در زمين هفتم می باشد.[12]
با توجه به اين نظريات، آن چه كه به نظر می رسد و می توانيم با استفاده از آيات و روايات آن را ثابت كنيم، ديدگاه سوم می باشد كه در ميان مفسران شيعه و سنی، طرف داران زيادی دارد. در اين باره دلايل گوناگونی از آيات و روايات بيان شده كه به دليل طولانی شدن بحث، شما پرسش گر عزيز را به منابع تحقيق راهنمايی می كنيم. كه معاد هم در مرحله ی جسم و هم در مرحله روح، تحقق می پذيرد; وگرنه حورالعين و قصرها و انواع غذاهای بهشتی و لذت های مادی برای روح به تنهايی معنا ندارد.