بخت با دولت‌مردان قاجار يار بود که فرش ايراني به هنگام زمامداري آنان خوشايند فرنگيان قرار گرفت و صادرات انبوه فرش ايراني، درآمدي هنگفت و فزاينده را برايشان به ارمغان آورد. درباريان قجر و وابستگانشان تا بدانجا شيفته فرش ايراني بودند که وقتي شوق بازيچه اي تازه‌وارد به نام "فتوغراف" آنان را به ثبت لحظه‌هايشان واميداشت، ايستاده يا نشسته بر دستبافته اي زيبا در برابر دوربين قرار ميگرفتند و يا همين بافته هاي هنرمندانه و سفارشي را در مناسبتها پيشکش يکديگر مي‌کردند.
پيوند و نزديکي فرمانروايان قاجاري با فرش ايراني تا بدان پايه بود که برخي از طرح‌هاي نامدار فرش را به نام ايشان خوانده اند آن چنانکه طرح "گلداني ظل السلطاني" را به فرزند ناصرالدين شاه "ظل السلطان" نسبت داده اند و طرح "وزير مخصوص" را به نام "غلامحسين خان وزير مخصوص" والي فارس در عهد قجر خوانده اند.
صادرات فرش دستباف ايراني که از دوره ناصرالدين شاه سامان يافته بود، در واپسين سالهاي زمامداري قاجاريان پاي چندين شرکت خارجي را نيز براي توليد و صادرات اين دستبافته‌ها به ايران باز کرده بود. نوبت که به فرمانروايي رضاخان پهلوي رسيد، سود سرشاري که نصيب فرنگي‌ها مي‌شد، دولتيان را واداشت تا خود در اين وادي بازيگر شوند و اينچنين بود که "موسسه قالي ايران" راه اندازي شد.
در ميان 25 وظيفه اي که از سوي وزارت اقتصاد ملي در سال 1309 خورشيدي براي اين موسسه شمرده شده است، يکي هم اين بود: "تأسيس علامات مخصوصه دولتي براي قالي‌ها"
بهره‌گيري از اين "علامات مخصوصه" در سرزمين ما پيشينه اي دراز دارد و شايد گزافه‌گويي نباشد اگر ايرانيان را نخستين پديدآورندگان "نشان تجاري" يا "برند" بدانيم.
نويسنده کتاب "ايران در چهار کهکشان ارتباطي" باشندگان ديرين اين سرزمين باستاني را تا بدانجا در کار آگاهي‌رساني درباره خدمات و يا کالاهاي خود پيشرقته مي‌داند که باور دارد در دوره هخامنشيان از نوعي علامت تجاري بهره مي‌برده اند.
دکتر محسنيان راد با اشاره به کاوش‌هاي باستان‌شناسي در شهر باستاني "دهانه غلامان" در سيستان، از کشف 100 ليوان در يکي از اتاق‌ها خبر مي‌دهد که "همگي داراي علامتي يکسان بودند و پنج مهر نيز به دست آمد که همان علامت را داشتند و معلوم بود که براي ممهور کردن ليوان‌ها از آنها استفاده مي‌کرده اند. اين مجموعه مي‌تواند قديم‌ترين علامت تجاري در تبليغات بازرگاني در ايران محسوب شود."
بر اين پايه ايرانياني چنين هوشمند که پيشينه اي در بهره‌گيري از نشان‌هاي ويژه داشتند، روا بود که در دستبافته‌هاي خود نيز به ثبت نشان خويش دست يازند حتي پيش از آنکه دستوري بر اين کار باشد و از همين روست که از گذشته‌هاي دور نام بافنده يا منطقه بافت را بر پيشاني يا کناره‌هاي انواع دستبافته‌ها مي‌نگاشته اند که در متون کهن تاريخي نيز بدان‌ها اشاره شده است.
نوشتن نام محل بافت يا نام بافنده بر حاشيه دستبافته‌ها و فرش‌هاي کهن ايران را افزون بر ثبت آنها به نامي خاص و برندي ويژه، مي‌توان گونه اي از اطلاع‌رساني نيز به شمار آورد که از گذشته تا به امروز به سخن‌گويي و آگاهي‌رساني به ما سرگرمند.
استفاده از نوشته بر روي فرش از جنبه آگاهي‌رساني به دو گونه بوده است. نخست آن که بافنده نام خود را بر حاشيه فرش مي‌بافته و اغلب به جاي کلمه "ساخت" -که امروزه بر روي کالاها مي‌نويسند-، از واژه "عمل" استفاده مي‌کرده است. بهترين نمونه در اين زمينه، فرش نامدار "شيخ صفي" است که عبارت "عمل بنده درگاه مقصود کاشاني" بر بالاي آن بافته شده است.
اين قالي که در عهد شاه تهماسب صفوي براي گستردن در مقبره شيخ صفي الدين اردبيلي بافته شده است و امروز در موزه ويکتوريا و آلبرت لندن نگهداري مي‌شود، در قسمت بالايي متن و چسبيده به حاشيه، داراي قابي است که در آن نوشته شده است: "جز آستان توام در جهان پناهي نيست، سر مرا بجز اين در حواله گاهي نيست، عمل بنده درگاه مقصود کاشاني، سنه 946".
گونه ديگر، نوشته اي بوده که به خواست سفارش‌دهنده بر روي کالا حک مي‌شده و گاه علت بافت را بازگو مي‌کرده است. عبارت "فرمايش ..." و يا "وقف ..." که بر بسياري از فرش‌هاي قديمي ديده مي‌شود و از سفارش‌دهنده بافت آن و يا انگيزه وي در توليدش خبر مي‌دهد، از همين گونه است.
نمونه را قاليچه اي با طرح درختي و پرندگان و حيوانات که در عهد مظفرالدين شاه قاجار بافته شده و بافنده همراه با ذکر نام خود -ابوالقاسم کرماني-، نام طراح -فرصت الدوله- و نام دستور دهنده بافت را هم درج کرده است: "فرمايش آقاي بهجه الملک...".اما "موسسه قالي ايران" که قرار بود "علامات مخصوصه" براي فرش‌هاي ايراني پديد آورد، دو سه سالي بيشتر دوام نياورد و چندي بعد به دستور رضاشاه، زير پاي همه شرکت‌هاي خارجي فعال در امور فرش ايران جارو شد و "شرکت سهامي فرش ايران" جايگزين آن موسسه شد تا نامش به نشاني ويژه براي فرش‌هاي توليدي‌اش بدل شود که تا به امروز هم برقرار است و البته ديگر توليدکنندگان نامدار فرش دستباف ايران نيز چون گذشته همچنان از "علامات مخصوصه" يا "نوشته‌هاي آگاهي‌رسان" بر فرش‌هايشان بهره مي‌برند.
کاربر برتر مـاه
